Το κράτος δικαίου είναι μία από τις αξίες βάσει των οποίων ιδρύθηκε η ΕΕ και είναι ουσιαστικής σημασίας για την ίδια τη λειτουργία της. Είναι θεμελιώδους σημασίας για την εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, προστατεύει τους πολίτες και καθορίζει τις συνθήκες για την εύρυθμη λειτουργία της ενιαίας αγοράς.
Τι είναι το κράτος δικαίου;
Στο πλαίσιο του κράτους δικαίου, όλες οι δημόσιες εξουσίες πρέπει πάντοτε να ενεργούν εντός των ορίων που καθορίζει ο νόμος. Η έννοια του κράτους δικαίου περιλαμβάνει μια διαφανή, δημοκρατική και πλουραλιστική νομοθετική διαδικασία με λογοδοσία, την αποτελεσματική δικαστική προστασία, περιλαμβανομένης της πρόσβασης στη δικαιοσύνη, από ανεξάρτητα και αμερόληπτα δικαστήρια, καθώς και τη διάκριση των εξουσιών.
Το κράτος δικαίου επιβάλλει ισότιμη προστασία για όλους βάσει του νόμου και αποτρέπει την αυθαίρετη χρήση εξουσίας από τις κυβερνήσεις. Εξασφαλίζει την προστασία και τον σεβασμό των βασικών πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων, καθώς και των ατομικών ελευθεριών.
Το κράτος δικαίου στη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση
Η ΕΕ στηρίζεται στο κράτος δικαίου και τον σεβασμό των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του ατόμου. Οι αξίες αυτές ορίζονται στο προοίμιο της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), του πρωτογενούς δικαίου που περιγράφει τον σκοπό της ΕΕ, τις δημοκρατικές αρχές, τα θεσμικά όργανα και το πλαίσιο διακυβέρνησης.
Σύμφωνα με το άρθρο 2 της ΣΕΕ, η ΕΕ βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου, καθώς και του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, περιλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες.
Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα κράτη μέλη της ΕΕ εντός κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον πλουραλισμό, την απαγόρευση των διακρίσεων, την ανοχή, τη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών.
Οι Συνθήκες έχουν συμφωνηθεί και κυρωθεί από όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, τα οποία, από κοινού με τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, οφείλουν να προάγουν τους στόχους της ΕΕ και να προστατεύουν τις αξίες της.
Γιατί είναι σημαντικό;
Το κράτος δικαίου αποτελεί ιδρυτική αξία της ΕΕ. Είναι επίσης ουσιαστικής σημασίας για την ίδια τη λειτουργία της ΕΕ, περιλαμβανομένης της αποτελεσματικής εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου, της εύρυθμης λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς, της ύπαρξης χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης χωρίς εσωτερικά σύνορα, της διατήρησης ενός περιβάλλοντος φιλικού προς τις επενδύσεις, της διασφάλισης της χρηστής δημοσιονομικής διαχείρισης των κονδυλίων της ΕΕ και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης.
Μια ισχυρή νοοτροπία κράτους δικαίου είναι καίριας σημασίας για τις δημοκρατίες και βρίσκεται στο επίκεντρο της καταπολέμησης της διαφθοράς, της διαφύλαξης της ακαδημαϊκής ελευθερίας και της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, καθώς και της προαγωγής των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Στην ΕΕ, το κράτος δικαίου έχει θεμελιώδη σημασία για τη συνεργασία και συμβάλλει στην ενίσχυση της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας, της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας της.
Εργαλειοθήκη για το κράτος δικαίου
Η ΕΕ έχει αναπτύξει σειρά εργαλείων για την προώθηση και την τήρηση του κράτους δικαίου, που περιλαμβάνει αξιολογήσεις από ομοτίμους με τη μορφή ετήσιων διαλόγων, που ονομάζονται «διαδικασίες του άρθρου 7, διαδικασίες ενώπιον του Δικαστηρίου και μέτρα για την προστασία του προϋπολογισμού της ΕΕ.
Το Συμβούλιο διαδραματίζει καίριο ρόλο στην εφαρμογή αυτών των διαδικασιών. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έχει επίσης ειδικές αρμοδιότητες, ιδίως στο πλαίσιο των επονομαζόμενων «διαδικασιών του άρθρου 7».
Ετήσιος διάλογος για το κράτος δικαίου
Το Συμβούλιο διεξάγει ετήσιο διάλογο μεταξύ όλων των κρατών μελών για την προώθηση και τη διαφύλαξη του κράτους δικαίου στο πλαίσιο των Συνθηκών.
Από το 2020 οι διάλογοι αυτοί ακολουθούν μια πιο διαρθρωμένη προσέγγιση και χωρίζονται σε δύο διαφορετικά είδη πολιτικών συζητήσεων:
- οριζόντιες συζητήσεις, που αφορούν τις γενικές εξελίξεις στον τομέα του κράτους δικαίου στην ΕΕ
- συζητήσεις ανά χώρα, οι οποίες ασχολούνται με τις βασικές εξελίξεις σε 12 κράτη μέλη ετησίως (χωρισμένες σε τρεις συνόδους στις οποίες παρουσιάζονται 4 κράτη μέλη)
Κατά τις συζητήσεις αυτές μπορεί να αξιοποιηθεί η ετήσια έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το κράτος δικαίου, που εστιάζεται σε τέσσερις τομείς:
- συστήματα απονομής δικαιοσύνης
- το πλαίσιο κατά της διαφθοράς
- πολυφωνία και ελευθερία των μέσων ενημέρωσης
- άλλα θεσμικά ζητήματα σχετικά με το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών
Η έκθεση περιλαμβάνει κεφάλαια ανά χώρα στα οποία αναλύονται οι βασικές εξελίξεις στα κράτη μέλη της ΕΕ. Από το 2022 η Επιτροπή εκδίδει επίσης συστάσεις προς τα κράτη μέλη στο πλαίσιο της έκθεσης.
Ο στόχος της διαρθρωμένης προσέγγισης του διαλόγου είναι να ενισχυθεί ο προληπτικός και εποικοδομητικός χαρακτήρας του εργαλείου, να παρέχεται δυνατότητα για ανοικτή ανταλλαγή παρατηρήσεων και βέλτιστων πρακτικών και, παράλληλα, να τηρούνται οι αρχές της αντικειμενικότητας, της εξάλειψης των διακρίσεων και της ίσης μεταχείρισης όλων των κρατών μελών. Οι διάλογοι αυτοί διεξάγονται με αμερόληπτο και τεκμηριωμένο τρόπο.
Μέχρι στιγμής, το Συμβούλιο έχει πραγματοποιήσει τέσσερις οριζόντιες συζητήσεις και επτά ειδικές ανά χώρα συζητήσεις, διασφαλίζοντας ότι όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ έχουν καλυφθεί τουλάχιστον μία φορά.
Στις 12 Δεκεμβρίου 2023, το Συμβούλιο επισκόπησε τον ετήσιο διάλογο και η ισπανική Προεδρία του Συμβουλίου εξέδωσε συμπεράσματα της Προεδρίας που παγιώνουν την υφιστάμενη προσέγγιση. Τα συμπεράσματα αυτά συμφωνήθηκαν από 25 κράτη μέλη. Στις 20 Δεκεμβρίου, σε συνεδρίαση των μόνιμων αντιπροσώπων των κρατών μελών της ΕΕ (ΕΜΑ), η Πολωνία εξέφρασε επίσης την υποστήριξή της στα συμπεράσματα της Προεδρίας.
Διαδικασίες του άρθρου 7
Το άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση προβλέπει δύο διαδικασίες για τη διαφύλαξη των θεμελιωδών αξιών της ΕΕ.
Σύμφωνα με το άρθρο 7 παράγραφος 1, το Συμβούλιο δύναται, βάσει αιτιολογημένης πρότασης του ενός τρίτου των κρατών μελών, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή της Επιτροπής, να διαπιστώσει την ύπαρξη σαφούς κινδύνου παραβίασης από κράτος μέλος των ιδρυτικών αξιών που αναφέρονται στο άρθρο 2 της Συνθήκης.
Σύμφωνα με το άρθρο 7 παράγραφος 2, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δύναται, μετά από πρόταση του ενός τρίτου των κρατών μελών ή της Επιτροπής, να διαπιστώσει την ύπαρξη σοβαρής και διαρκούς παραβίασης από κράτος μέλος των ιδρυτικών αξιών που αναφέρονται στο άρθρο 2 της Συνθήκης.
Στο πλαίσιο της διαδικασίας του άρθρου 7 παράγραφος 1, το Συμβούλιο διεξάγει τακτικά ακροάσεις για την Ουγγαρία και την Πολωνία.
Διαδικασίες ενώπιον του Δικαστηρίου
Σε περίπτωση που ένα κράτος μέλος δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του βάσει των Συνθηκών, μεταξύ άλλων σε θέματα που αφορούν το κράτος δικαίου, η Επιτροπή, με την ιδιότητά της ως θεματοφύλακα των Συνθηκών της ΕΕ, μπορεί να κινήσει διαδικασία επί παραβάσει ενώπιον του Δικαστηρίου.
Το Δικαστήριο μπορεί επίσης να εκδίδει προδικαστικές αποφάσεις για την ερμηνεία του δικαίου και των Συνθηκών της ΕΕ, μεταξύ άλλων για θέματα που αφορούν το κράτος δικαίου.
Προστασία του προϋπολογισμού της ΕΕ
Ο σεβασμός του κράτους δικαίου και ιδίως ο αποτελεσματικός δικαστικός έλεγχος από ανεξάρτητα δικαστήρια των αποφάσεων για δαπάνες ή υποθέσεων απάτης είναι ουσιαστικής σημασίας για να διασφαλιστεί η ορθή χρήση των κονδυλίων της ΕΕ.
Κατά συνέπεια, τον Δεκέμβριο του 2021, η ΕΕ εξέδωσε κανονισμό για την προστασία του προϋπολογισμού της ΕΕ. Ο κανονισμός παρέχει τη δυνατότητα για τη λήψη κατάλληλων μέτρων όταν διαπιστώνεται ότι οι παραβιάσεις των αρχών του κράτους δικαίου από ένα κράτος μέλος επηρεάζουν ή απειλούν σοβαρά τη χρηστή δημοσιονομική διαχείριση του προϋπολογισμού της ΕΕ ή την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της ΕΕ.
Όταν η Επιτροπή κρίνει ότι πληρούνται αυτές οι προϋποθέσεις, υποβάλλει πρόταση για θέσπιση μέτρων προστασίας στο Συμβούλιο, το οποίο αποφασίζει εντός ενός μήνα. Τα μέτρα μπορούν να συνίστανται σε αναστολή πληρωμών ή δημοσιονομικών δεσμεύσεων και είναι αναλογικά.
Μέχρι στιγμής ο κανονισμός αυτός έχει εφαρμοστεί μία φορά, στην περίπτωση της Ουγγαρίας.
Ποιος είναι ο ρόλος του Συμβουλίου;
Το Συμβούλιο έχει δεσμευθεί να διασφαλίζει τον πλήρη σεβασμό του κράτους δικαίου και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τήρηση και την προώθησή του.
Το κράτος δικαίου αποτελεί τακτικά αντικείμενο οριζόντιας συζήτησης στο Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων, μεταξύ άλλων όσον αφορά την εξέταση της προόδου και των εξελίξεων επί τόπου στην ΕΕ και στα κράτη μέλη μέσω του ετήσιου διαλόγου για το κράτος δικαίου.
Συζητήσεις για τον τομέα του κράτους δικαίου μπορούν να πραγματοποιηθούν και σε άλλες συνθέσεις του Συμβουλίου (για παράδειγμα, στο Συμβούλιο Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων), σχετικά με θέματα που εμπίπτουν στην αρμοδιότητά τους.
Κάθε χρόνο το Συμβούλιο εκδίδει επίσης ειδικές ανά χώρα συστάσεις για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, μια διαδικασία συντονισμού της οικονομικής, δημοσιονομικής, εργασιακής και κοινωνικής πολιτικής στην ΕΕ. Αυτές ενδέχεται να περιλαμβάνουν συστάσεις σχετικά με την ανεξαρτησία, την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα του συστήματος απονομής δικαιοσύνης.
